Norbert Morciniec

Teorie na temat powstania ogólnoniemieckiego języka pisanego

            Od połowy 19 wieku pojawiają się w piśmiennictwie germanistycznym próby wyjaśnienia powstania ogólnoniemieckiego języka pisanego. Poglądy poszczególnych autorów zależne są od stanu ówczesnych badań i dostępu do tekstów źródłowych, który współcześnie jest nieporównywalnie większy niż w czasach, w których uczeni formułowali swoje teorie. Wczesne poglądy na ten temat opierają się na przyjęciu przestrzeni językowej lub ośrodka, którego język promieniował sukcesywnie na cały kraj. Widać to wyraźnie już w poglądach Rudolfa von Raumera, profesora uniwersytetu w Erlangen, według którego kancelarie cesarskie i parlamenty Rzeszy 14 i 15 wieku stanowiły kolebkę języka ogólnego, który używany  przez drukarzy był  już pod koniec 15 wieku rozpowszechniony w Rzeszy niemieckiej. Tym właśnie językiem miał posługiwać się Marcin Luter w swoim przekładzie Biblii i w innych swoich pismach niemieckich[1].

Karl Müllenhoff, profesor uniwersytetu w Berlinie, stworzył teorię ciągłego rozwoju niemieckiego języka pisanego[2] od czasu staro-wysoko-niemieckiego aż do czasów Lutra. Müllenhoff przyjmuje kontynuację rozwoju języka pisanego w kilku etapach od  9 do 16 wieku w oparciu o centra ówczesnej władzy cesarskiej. Według niego język dworski karolińskiej szlachty feudalnej 9 wieku rozwijał się nieprzerwanie aż do czasów cesarzy z dynastii Staufów 12 i 13 wieku i objawił się w piśmiennictwie średnio-wysoko-niemieckiej literatury dworskiej. Trzeci etap rozwoju stanowi język dworski cesarzy z dynastii Luksemburgów w Pradze, który powstał z połączenia tradycji górnoniemieckich i środkowoniemieckich. Po przeniesieniu władzy cesarskiej do Wiednia nastąpił kolejny etap rozwoju języka w kancelarii cesarzy habsburskich. Zbliżenie południowych tradycji pisarskich Austrii i środkowoniemieckich Saksonii prowadziło do ostatniego stadium rozwoju, do języka kancelarii saskiej, który służył za wzór Marcinowi Lutrowi.

Jak zauważył Aleksander Szulc[3], teza Müllenhoffa o istnieniu jednolitego staro-wysoko-niemieckiego języka w postaci karolińskiego języka dworskiego (Karolingische Hofsprache) dawno już została uznana za niezgodną ze stanem faktycznym. To samo dotyczy klasycznego języka średnio-wysoko-niemieckiego (klassisches Mittelhochdeutsch), który tylko w znormalizowanych edycjach Karla Lachmanna i jego uczniów sprawia wrażenie jednolitości. Przyjęcie dworów, parlamentów i kancelarii jako czynników decydujących o rozwoju języka pomija istotniejsze czynniki, takie jak rozbicie terytorialne Rzeszy oraz warunki społeczno-ekonomiczne, w których znajdowali się użytkownicy języka w poszczególnych wiekach.

Kolejny model wyjaśnienia genezy języka ogólnego pochodzi od Konrada Burdacha[4], profesora uniwersytetu w Halle. Burdach stanowczo odrzuca pogląd o ciągłości rozwoju języka pisanego. Według niego ogólnoniemiecki język pisany jest nowym tworem oryginalnym powstałym w nowych warunkach kulturowych w stolicy cesarskiej w Pradze drugiej połowy 14 wieku. Przesłanki rozkwitu kulturowego Pragi upatrywał Burdach w polityce kulturalnej cesarza Karola IV., oraz  w kontaktach elity dworu cesarskiego z pisarzami włoskiego renesansu. Szczególną rolę w rozwoju języka kancelarii cesarskiej przypisywał ówczesnemu kanclerzowi, Johannowi von Neumarkt, który sam literacko czynny, m.in. jako tłumacz autorów łacińskich, przeprowadził reformę języka kancelaryjnego poprzez wprowadzenie nowych wzorców językowych i stylistycznych. Według Burdacha Niemczyzna rozwijająca się na dworze cesarskim w Pradze była językiem ponaddialektalnym ludzi wykształconych. Szerzyła się dzięki autorytetowi ośrodka cesarskiego we wszystkich znaczących kancelariach Rzeszy, w tym również w kancelarii książąt wettyńskich w Saksonii, która stała się wzorem dla niemieckojęzycznej twórczości Marcina Lutra.

Imponującemu szkicowi rozwoju kulturalnego Pragi drugiej połowy 14 wieku, z której wywodzić się ma ogólnoniemiecki język pisany, brakuje przede wszystkim wystarczającej bazy tekstowej upoważniającej do tak dalekich wniosków. Burdach – według poglądów jego krytyków – przerysował w sposób przesadny siłę oddziaływania kancelarii praskiej znajdującej się w warunkach wyspy językowej na peryferiach obszaru językowego Rzeszy. Rozwój kulturalny Pragi i języka kancelarii praskiej, przerwany na początku 15 wieku przez wojny husyckie, stanowi jedynie ciekawy epizod w historii języka bez większego znaczenia dla dalszego rozwoju ogólnoniemieckiego języka pisanego.

     W przeciwieństwie do Burdacha, dla którego punktem wyjścia był ponaddialektalny język pisany, Teodor Frings[5], profesor uniwersytetu w Lipsku, oparł swoje wywody na wynikach badań dialektologii geograficznej i widział źródło języka ogólnego w języku mówionym osadników, którzy na przestrzeni 11 do 13 wieku osiedlili się na terenach wschodnioniemieckich. Konieczność porozumienia się osadników pochodzących z różnych stron Rzeszy i mówiących różnymi dialektami doprowadziła na nowych terenach do powstania kolonialnego języka wyrównawczego (koloniale Einheitssprache) używanego także w postaci pisanej.

Decydującą rolę odgrywało przy tym nałożenie się na siebie na terenie Saksonii trzech prądów osadniczych:

·         dolnoniemieckiej fali osadniczej na linii Magdeburg–Lipsk

·          środkowoniemieckiej fali na linii Erfurt–Drezno–Wrocław

·         górnoniemieckiej fali na linii Bamberg–Miśnia–Drezno

Nowo powstały język wyrównawczy używany był w kancelariach książąt wettyńskich na terytoriach górnosaskich i stał się w 16 wieku podstawą  języka pisanego Marcina Lutra:

„Von den Siedelbewegungen im Neuland wie von der sprachlichen Lage des Altlandes aus gesehen sind also die Mark Meißen und die Wettinischen Lande der naturgegebene Ort, wo eine neue sprachliche Einheit wachsen konnte. Das aber stimmt zu den Worten Martin Luthers „Ich rede nach der sächsischen Kanzlei“. Martin Luther faßt als einzelner das zusammen, was die Siedlung, der Staat des Neulandes und Leipzig, die überragende Stadt des Neulandes, vorbereitet haben.“ [6]

Poglądy Theodora Fringsa rozwijane w pracach Szkoły Lipskiej przez długi czas zdeterminowały wyobrażenia o powstaniu języka ogólnego, mimo że ani Fringsowi, ani jego uczniom nie udało się wykazać istnienia kolonialnego języka wyrównawczego z tej prostej przyczyny, że nie istnieją żadne źródła dla mówionego języka z tego okresu. Nie odpowiedziano też na pytanie, czy w ogóle na rozległych terenach kolonialnych w warunkach komunikacyjnych 12 i 13 wieku możliwe były procesy integracyjne na tak wielką skalę, które mogłyby prowadzić do powstania jednolitego języka wyrównawczego. W kraju podzielonym na wiele ośrodków polityczno-gospodarczych i społecznych, jaki stanowiły Niemcy średniowieczne, do procesów unifikacyjnych przekraczających granicę języków regionalnych łatwiej dochodziło na płaszczyźnie języka pisanego niż języka mówionego. Dlatego nowsze badania zwróciły szczególną uwagę na stworzenie bazy tekstowej ówczesnych języków pisanych, i to nie tylko obszarów kolonialnych, lecz także „starych” terytoriów ówczesnej Rzeszy. Obszerne zbiory tekstów przygotowane według kryteriów czasowych i przestrzennych z uwzględnieniem rodzajów tekstów powstały od lat 70-tych  20 wieku w Akademii Nauk w Berlinie (NRD) a także w pracowniach uniwersytetów zachodnich i ukazywały się od roku 1976 w ramach serii „Zur Ausbildung der Norm der deutschen Literatursprache”. Z dotychczasowych badań wynika, że genezy ogólnoniemieckiego języka pisanego nie można sprowadzić do jednego tylko centrum, jak to przyjmowały starsze opracowania. W kraju policentrycznym udział w powstaniu języka ogólnego mają także inne terytoria ówczesnej Rzeszy, na których zależnie od czynników zewnętrznych język ten rozwijał się w różnym tempie na przestrzeni 16 -18 wieku.[7]